Ποιοι έκαναν την επανάσταση του Ίλιντεν

Η επανάσταση ξέσπασε στις 2 Αυγούστου 1903 και πήρε το όνομά της από την εορτή του Προφήτη Ηλία, που οι Μακεδόνες εορτάζουν με το παλαιό ημερολόγιο.
Σκοπός των επαναστατών ήταν η αποτίναξη του Οθωμανικού ζυγού και η δημιουργία ανεξάρτητου Μακεδονικού κράτους.

Στην Ελλάδα, όπως και στη Βουλγαρία, έχει εξαπολυθεί εχθρική προπαγάνδα εναντίον της, η οποία αποσκοπεί στο να την παρουσιάσει ως βουλγαρική και ως ψευτοεπανάσταση.
Οι μακεδονικές απόψεις και ντοκουμέντα αντιμετωπίζονται ως αναξιόπιστα και κατασκευασμένα. Η ελληνική κοινή γνώμη με μεγάλη ευχαρίστηση δέχεται όλα τα αντιμακεδονικά προπαγανδιστικά στοιχεία που της σερβίρουν.
Υπάρχουν, όμως, και κάποιες εκθέσεις κρατικών παραγόντων της Ελλάδας, οι οποίες επειδή συντάχθηκαν με σκοπό την εμπιστευτική ενημέρωση μόνο των αρμοδίων παραγόντων, μας παρέχουν πιο αντικειμενικές πληροφορίες για το Ίλιντεν.

Ο Ίων Δραγούμης, που ήταν γραμματέας στο προξενείο της Ελλάδας στα Μπίτολα (Μοναστήρι) από το Σεπτέμβριο του 1902, ήταν εκεί όταν ξέσπασε η επανάσταση.
Στις αναφορές προς το Υπουργείο Εξωτερικών, το ημερολόγιό του, τις εκθέσεις του (Ίωνος Δραγούμη, Τα τετράδια του Ίλιντεν, Αθήνα, εκδόσεις Πετσίβα, 2000) γράφει:
«Τα Κομιτάτα τους έδειξαν πιθανή την εικόνα της ελευθερίας. Στα ορθόδοξα χωριά τα Κομιτάτα και οι συμμορίες λέγουν: «Η Μακεδονία εις τους Μακεδόνας», δεν τα αναγκάζουν από την πρώτη στιγμή να γίνουν σχισματικά…»
Τον Φεβρουάριο του 1903 γράφει στο ημερολόγιό του: «Λοιπόν οι περισσότεροι Μακεδόνες θα σηκωθούν» … «Οι εν τω εξωτερικώ Μακεδόνες εξακολουθούσι εισέτι αθρόοι να επιστρέφωσιν εις τας εστίας των, ιδίως εξ ανατολής».
Στις 25 Ιουλίου 1903 γράφει στον πατέρα του: «… Άπαντες οι σλαυόφωνοι πληθυσμοί ηκολούθησαν το Κομιτάτον, ορθόδοξοι και σχισματικοί, και οι πλείστοι εκουσίως».
Ο πατριαρχικός μητροπολίτης Καστοριάς Καραβαγγέλης, που επίσης ήταν παρών, έγραψε στα Απομνημονεύματά του:
«Ξαφνικά ένα πρωί ξυπνάμε και βλέπομε όλα γύρω τα βουνά μαύρα. Η επανάσταση απλώνονταν από τον Αλιάκμονα ως τα βουλγαρικά σύνορα, περιλαμβάνοντας και Θράκη και Μακεδονία».

Μετά την καταστολή της εξέγερσης η Ελλάδα έστειλε διπλωμάτες επιτόπου, για να έχει άμεση ενημέρωση.
Στη Δυτική Μακεδονία έστειλε τέσσερις αξιωματικούς (Αλ.Κοντούλης, Αν.Παπούλας, Γ.Κολοκοτρώνης, Π.Μελάς) οι οποίοι στην έκθεσή τους έγραψαν μεταξύ άλλων:
«Εν τούτοις ο Κότας ήτο διστακτικός να πράξη τι κατά σχισματικού, εις τούτο δε ουκ ολίγον συνέβαλεν ο εκ Ζαγορίτσανης της Καστοριάς έλκων το γένος βούλγαρος ανώτερος απόστρατος αξιωματικός Γιάγκωφ. … Κατά τας ομιλίας του ταύτας εφρόντιζε δια τρόπου καταλλήλου να εμφυτεύσει εις τους Έλληνας (εννοεί Πατριαρχικούς) Μακεδόνας Μακεδονικήν συνείδησιν ανεξάρτητον πάσης άλλης φυλής, τόσον δε διπλωματικώς διεξήγαγε το έργον αυτού ο Γιάγκωφ, ώστε ηδυνήθη μετά τέχνης να χαράξη εις τους Μακεδόνας τας γενικάς περί αυτονομίας ιδεάς…».

Στην Ανατολική και Κεντρική Μακεδονία έστειλε για τον ίδιο σκοπό τον Γεώργιο Τσορμπατζόγλου, β’ διερμηνέα της πρεσβείας της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη.
Στις εμπιστευτικές εκθέσεις του που φυλάγονται στο Υπουργείο Εξωτερικών για το 1904, κάνει σαφή διάκριση ανάμεσα στα δύο Κομιτάτα, στο «καθαρώς Βουλγαρικόν και καθαρώς Μακεδονικόν».
Για την επιρροή της Βουλγαρίας γράφει:
«Τόσον επί του ανωτέρω ονείρου των Μακεδόνων όσο και επί του σχετικού προγράμματος της αληθούς επαναστάσεως της Μακεδονίας ουδεμίαν ασκούσιν επιρροήν αι πολιτικαί βλέψεις και η θέλησις της Βουλγαρικής Ηγεμονίας».
…
«Είναι γνωστόν ότι πολλοί όντως εκ των Μακεδόνων βουλγαροδιδασκάλων συνειργάσθησαν μετά του Μακεδονικού Κομιτάτου εν πλήρει ανεξαρτησία από της Βουλγαρικής Εξαρχίας, είτε λάθρα εντός των χωρίων, είτε εν γνώσει αυτής ως κεκηρυγμένοι αποστάται Μακεδόνες επί των ορέων. Τοιούτον νομίζω και τον οπλαρχηγόν της περιφερείας Γεννιτσών βουλγαροδιδάσκαλον Μακεδόνα Αργύρην, δεν είναι δε ποσώς απίθανον … ότι επεσκέφθη πολλά χωρία ημέτερα κηρύττων ως Μακεδών την ανεξαρτησίαν της σημαίας του Μακεδονικού Κομιτάτου από της βουλγαρικής και ελληνικής πολιτικής και επιδείξας πάντοτε ιδιαιτέραν ευλάβειαν εις τας εκκλησιαστικάς και εθνικάς παραδόσεις των προς ους απηύθυνε το κήρυγμά του».
… «Μακεδόνες υπαρχηγοί ίσως δε και αυτοί έτι οι αρχηγοί εξ ενός και μόνον όρου του συμβολαίου των μετά της χώρας ήντλησαν μέχρι τούδε την μεγάλην δύναμιν: εκ του όρου να μη αποβλέψουσιν παρά εις την ελευθερίαν των Μακεδόνων ως Μακεδόνων».

Για τις κατηγορίες περί διώξεως ελληνοδιδασκάλων γράφει:
«…εφονεύθη εις και μόνος, των λοιπών αφεθέντων επιμελώς ελευθέρων μετά των Ελλήνων ιερέων εν τω έργω της διατηρήσεως και επί πλέον παραγωγής του ελληνικού εν τη χώρα εκκλησιαστικού και εκπαιδευτικού καθεστώτος».
«Τα 300 ή 350 μέχρι σήμερον ημέτερα θύματα της μαχαίρας των ανταρτών υπήρξαν θύματα ουχί βουλγαρικού μισελληνισμού ή οιασδήποτε βουλγαρικής ιδέας, αλλ΄απλώς καθαρώς εκδικήσεων των συμμοριτών ή μάλλον θύματα του αισθήματος της αυτοσυντηρήσεως αυτών καταγγελθέντα ή συκοφαντηθέντα πολλάκις υπό κομματικών αντιπάλων ως επικίνδυνοι διώκται και φανατικοί καταδόται των ανταρτικών κρυσφύγετων».

… «Τολμώ όμως πάντως να φρονώ ότι είναι αδύνατον να απατώμαι ως προς την εξής εντύπωσίν μου: ότι, όπως ωστ’ αν η, η επανάστασης σήμερον της Μακεδονίας δεν είναι βουλγαρική και ότι ουχί μόνον ουδεμίαν υπέστη ζημίαν ο Ελληνισμός εκ της μέχρι σήμερον εξελήξεώς της αλλά ωφελείας μεγίστας επορίσατο εξ αυτής».

Για τη συμμετοχή των Πατριαρχικών Μακεδόνων (Ελλήνων) στην επανάσταση γράφει:
«… η εν τη χώρα επανάστασις είναι πολλώ ευρύτερον και βαθύτερον εξαπλωμένη ή όσων κοινώς νομίζεται… πάντα ανεξαιρέτως τα χωρία και τα τσιφλίκια μεμυημένα εις την κοινήν υπέρ ελευθερώσεως ιδέαν και είναι Έλληνες [πατριαρχικοί Μακεδόνες] φανατικοί οι σπουδαιότεροι αντιπρόσωποι των επαναστατικών συμμοριών εντός των πόλεων και των χωρίων και είναι ουκ ολίγοι οι εντός αυτών εξοπλισμένοι κρύφιοι οπαδοί των συμμοριών».
… «Οι ορθόδοξοι έλληνες [οι πατριαρχικοί], καθά μοι εβεβαίωσεν ο πρώην μητροπολίτης Πελαγονίας, είχον συμπράξει μετά των ανταρτών εν αδελφική υπέρ ελευθερώσεως σύμπνοια … Οι μόνοι παράγοντες της εξεγέρσεως ους έθρεψε και έκρυψε ο Έλλην Μακεδών χωρικός δεν είναι Βούλγαροι, αλλά γνήσιοι ως ούτος Μακεδόνες».

«Κατά την Κεντρικήν τουλάχιστον Μακεδονίαν, ην έχω προ οφθαλμών, ουδέν ανταρτικόν σώμα ενεφανίσθη καθαρώς βουλγαρικόν ή καθαρώς βουλγαρομακεδονικόν και ουδείς γνησίως Βούλγαρος οπλαρχηγός ηδυνήθη να στερεώση την αποστολήν του εν ονόματι βουλγαρικής ιδέας. Πάντες σχεδόν οι οπλαρχηγοί όσοι εκυριάρχουν ανέκαθεν και κυριαρχούσι μέχρι της στιγμής ταύτης επί της Κεντρικής Μακεδονίας, … εισίν Έλληνες Μακεδόνες και δη φανατικοί ορθόδοξοι».

Οι επίσημες εκθέσεις που απευθύνονταν στις κρατικές υπηρεσίες και ήταν σαφώς πιο αντικειμενικές, ποτέ δεν έφτασαν στην ελληνική κοινή γνώμη. Σ’ αυτήν έφτασαν τα ψέματα και η προπαγάνδα περί «αιμοσταγών Βουλγάρων κομιτατζήδων». Αυτός είναι και ο βασικός λόγος που στην Ελλάδα υπάρχει διαστρευλωμένη εικόνα για την επανάσταση του Ίλιντεν.